مرتضي ني داوود
مرتضي خان ني داوود فرزند بالاخان (معروف به بالاخان ضرب گير) در سال 1279 خورشيدي در تهران در خانواده اي که شغل اصلي آنها موسيقي بوده ديده به جهان گشود. بالاخان پس از کشف ذوق و استعداد مرتضي خان، او را نخست نزد يکي از تارنوازان گمنام بنام (رمضان ذوالفقاري از شاگردان آقا حسينقلي) برد. مرتضي خان مدت هفت ماه تحت تعليم رمضان ذوالفقاري قرار گرفت و سپس نزد آقا حسينقلي بزرگترين استاد زمانه رفت و به مدت دو سال و نيم از آموزش هاي اين استاد بهره جست.
پس از گذراندن دوره رديف هاي ميرزا، نزد بهترين شاگرد او درويش خان رفت و مدت سه سال نيز از تعليمات ايشان بهره گرفت و پس از اتمام اين دوره، استاد درويش خان سرپرستي قسمتي از آموزش را به ايشان تفويض نمود. و طي سالها تلاش موفق به دريافت مدال تبرزين طلائي که منحصر به بهترين شاگردهاي درويش خان بوده نايل آمد.
مرتضي خان پس از چند سال، تعليم تار را در خانه خود به صورت خصوصي داير کرد و به آموزش شاگردان پرداخت. از خصوصيات منحصر به فرد او غريزه ي قوي او در کشف استعدادهاي جوان و ناشناخته و تعليم آنان بود. از جمله پرورش هنرمند پرآوازه، بانوي آواز ايران، قمرالملوک وزيري (توسط استاد ني داوود) نيز بر همگان روشن است. قمر در حدود سالهاي 1300 مدت دو سال در کلاس هاي مرتضي خان شرکت نمود. اولين کنسرت هاي خود را با ايشان در حدود سالهاي 1303 در گراند هتل و سينما پالاس برگزار کرد و همچنين کنسرت هاي متعددي نيز در تهران- شيراز- اصفهان- همدان- مشهد نيز برگزار کردند. استاد ني داوود کنسرت هاي متعددي با عارف قزويني در همدان برگزار کرد که بسيار مورد توجه واقع شد. استاد ني داوود طي مجالست با هنرمندان در محافل مختلف با نوازندگان ارزنده ديگري آشنا شد که بعدها جزو دوستان و همکاران هنري ايشان شدند. از شروع و آغاز کار راديو با اين سازمان همکاري داشت و با هنرمنداني از جمله قمرالملوک وزيري، اديب خوانساري، بنان، ملوک ضرابي، روح انگيز، جواد بديع زاده، روح بخش، مرتضي محجوبي، حبيب سماعي، ابراهيم منصوري، عبدالحسين شهنازي و حسين تهراني برنامه هاي زنده اجرا کرده است.
ني داوود پس از تعطيلي کلاس خود در خيابان ناصريه (ناصر خسرو امروز) در سال 1304 با مجوز رسمي از وزارت معارف و صنايع مستظرفه در خيابان علاالدوله (فردوسي امروز) مدرسه اي داير نمود که آنرا به احترام استادش "درويش" نام گذاري کرد و در اين مدرسه تار و سه تار، ويلن و آواز تدريس مي شد.
روش تعليم او در مدرسه همان روش تدريس ميرزا حسينقلي و درويش خان بود، مباني آموزشي و اجراي موسيقي سنتي دقيقاً همان بود که ني داوود خود در کودکي و جواني از اساتيد خود آموخته بود.
معروفترين کساني که در اين مدرسه تعليم ديدند و يا معلومات خود را تکميل کردند عبارتند از : قمرالملوک وزيري و ملوک ضرابي کاشاني (آواز) حسن عذاري (استاد تار) ارسلان درگاهي (سه تار) حسين سنجري (تار) در سال 1305 پس از فوت درويش خان، مرتضي خان به همراه پيانوي مرتضي محجوبي و آواز دوامي و طاهر زاده کنسرتي به ياد درويش خان برگزار کرد تا با عوايد آن بتواند قرض هاي ايشان را بپردازد.
مرتضي خان در فاصله ي سالهاي 1355-1325 عملاً در راديو و سازمانهاي دولتي در رابطه با موسيقي ظاهر نشد و فقط دو سه بار به اجراي کنسرت پرداخت که آخرين کنسرت او در مرداد سال 1338 به ياد قمرالملوک وزيري بود.
مهم ترين خدمت ني داوود ضبط رديف هاي موسيقي ايران است و در سال 1348 سازمان راديو براي ضبط يک دوره ي کامل از رديف هاي موسيقي اصيل ايراني، از مرتضي خان دعوت به عمل آورد. اين همکاري حدود دو سال به طول انجاميد و ايشان تمامي دستگاههاي موسيفي را بنا به گفته ي خود اجرا کردند. قرار شد از طرف مسئولين راديو در قبال زحمت طاقت فرساي ضبط اين مجموعه مبلغ قابل ملاحظه اي به عنوان دستمزد به ايشان بدهند ولي مرتضي خان هيچگونه پولي را نپذيرفت و اظهار داشت.
( من براي وطنم ايران اين کار را کرده ام )
به مناسبت اين کار ارزشمند از طرف رئيس وقت سازمان راديو تلويزيون ايران لوح تقديري به ايشان اهداء شد. همچنين در سال 1350 نيز مراسم تقديري در تالار رودکي براي ايشان ترتيب داده شد و نشان درجه پنجم حکومتي به ايشان اعطا گرديد.
مجموعه ي رديف هاي ضبط شده توسط مرتضي خان ني داوود در 297 گوشه است. او در آغاز هر دستگاه يا آواز نام آن دستگاه يا آواز را با ذکر تعداد گوشه ها و نام آنها به ترتيب بيان کرده است.
اهميت اين مجموعه پر ارزش بيشتر از جهت سبک و روش اجراي اين رديف هاست که به شيوه ي درويش خان نيز شباهت دارد و حتي احتمال مي رود همان رديف هاي درويش خان باشد.
در بعضي موارد بين نام و محتواي اجرائي گوشه بر اساس روايت هاي معمول مطابقت وجود ندارد.
بعنوان مثال استاد ني داوود به جاي "رامکلي" از واژه ي "رامگُلي" و يا به جاي "فرنگ" از واژه ي "فرهنگ" و يا به جاي "مُحَيِّر" از واژه ي "مُخبر" و يا به جاي "نغمه" از واژه ي "حُزّان" نام برده اند. در اين مجموعه سعي شده از اين دست، دخل و تصرف پرهيز شود. و عيناً آنچه را که استاد ني داوود عنوان کردند ذکر شده است.
مرتضي خان در اوايل سال 1358 به همراه فرزند و خانواده خود به کشور آمريکا مهاجرت کرد. غم غربت و دوري از وطن در اين ايام براي ايشان بسيار ملال آور بود. در سال 1363 در شهر لُس آنجلس مراسم بزرگداشت و تجليلي از ايشان برگزار شد. در اين مجلس که عده اي از هنرمندان ايراني و آمريکايي حضور داشتند از طرف شهردار لُس آنجلس لوح تقديري به ايشان اعطا گرديد.
ني داوود يکي از موسيقي دانان اصيل ايراني است. او به درستي ادامه دهندة راه افرادي چون آقا حسينقلي و درويش خان مي باشد. با شنيدن آثارش اين پيوستگي عميق و ريشه دار بيشتر مشخص مي گردد.
مهمترين خصيصه ي ني داوود، ايمان او به مباني موسيقي سنتي و اجراي اصيل و درست آن و پرهيز از اختلاط کورکورانه ي موسيقي غربي با ايراني و پرهيز شديدتر از بدعت گذاري هاي نابخردانه در نوازندگي است. در تصنيف سازي و ساختن پيش درآمد، چهار مضراب و رنگ، نيز تابع قدماست و ساخته هايش در سبک درويش خان و رکن الدين خان است.
و سخن آخر آنکه آنچه ني داوود را جانشيني خلف براي درويش خان مي سازد. اخلاق انساني و نجابت عظيم اوست که همواره مورد نقل و تاييد اساتيد موسيقي بوده است. خوشرويي، حوصله زياد، عزت نفس و مناعت طبع او به خصوص هنگام کنسرت هايش که همه آنها به نفع امور خيريه و ايتام بود و عدم استفاده ي مادي از مدرسه اش آن هم در زماني که موسيقي را وسيله اي براي تجارت قرار مي دادند ارج و مرتبه ي وي را در اين جايگاه رفيع مستحکم تر مي سازد.
مرتضي ني داوود در حدود ساعت 10 صبح روز سه شنبه 9 مرداد 1369 خورشيدي در نزديکي شهر سانفرانسيسکو در محيطي آرام و در کنار فرزندان و نوه هاي خود زندگي را وداع گفت. و در آرامگاه "کُلما" در نزديکي همين شهر، هزاران فرسنگ دورتر از موطن اصلي اش به خاک سپرده شد.
روحش شاد و نامش تا ابد جاويد باد.